Η έννοια της ταυτότητας στην κατασκευή των ειδήσεων και ο ρόλος του "άλλου" απέναντι στο "εμείς" είναι ένα θέμα που απασχολεί ιδιαίτερα επαγγελματίες αναλυτές της δημοσιογραφίας και της πολιτικής επικοινωνίας. Το κούρεμα των καταθέσεων (bail-in) που έγινε στην Κύπρο τον Μάρτιο του 2013, καθιστά μία καλή περιπτωσιολογική ανάλυση, προκειμένου να διαπιστώσει κανείς πώς παρουσιάστηκε και αποτυπώθηκε στις κυπριακές εφημερίδες. Στο παρόν κείμενο εξετάζεται το θέμα μέσα από την Καθημερινή Κύπρου (εβδομαδιαία) και τη Σημερινή (πρωινή).
Για τη διεξαγωγή των συμπερασμάτων διεξήχθη μία ποιοτική έρευνα μέσα από την εξέταση άρθρων γνώμης (editorial) και θεμάτων για τη χρονική περίοδο 25-3-2013 μέχρι και 31-2-2013. Από την παραπάνω μελέτη αναδύθηκε ένα δίπολο αντιπαράθεσης που αφορά δύο ξεχωριστές ομάδες, τους Κύπριους, και τους Ευρωπαίους. Σημειώνεται ότι η απόφαση για τις καταθέσεις ελήφθη από τις Βρυξέλλες και το Eurogroup.
Ταυτότητα, ετερότητα και εθνοκεντρισμός
Ταυτότητα και ετερότητα βρίσκονται σε μια διαρκή αντιπαραβολή με τη μία έννοια να συμπληρώνει και να αναδύεται μέσα από την άλλη. O άλλος λειτουργεί ως ένα συστατικό στοιχείο της ταυτότητας. Το πώς εντοπίζεται εκείνος ο "άλλος", ο έξω από εμάς παράγοντας, μπορεί να γίνει σαφές μέσα από μία σύγκρουση, αντίθεση και αντιπαράθεση στο υπό εξέταση εκάστοτε περιβάλλον. Τούτο σημαίνει ότι δεν υπάρχει μία ταυτότητα, αλλά διάφορα είδη, και είναι εξαιρετικά πιθανό ένα άτομο να έχει παραπάνω από μία. Για παράδειγμα ενώ υπάρχει η εθνική ταυτότητα, αυτή είναι δυνατόν να συνυπάρχει με την πολιτική, την κομματική, την οπαδική, τη σεξουαλική, κλπ.
Όταν το κάθε "εγώ" ή "εμείς" εξετάζει τον κόσμο και τα γεγονότα γύρω του με βάση αποκλειστικά τα χαρακτηριστικά που το συνιστούν ως άτομο, προσωπικότητα ή σύνολο, το πραγματοποιεί στη βάση του εθνοκεντρισμού. Όπως το προσδιόρισε πρώτος ο Sumner ο εθνοκεντρισμός είναι "η οπτική που θέτει την ομάδα στην οποία ανήκει κάποιος στο κέντρο των πάντων, και την αξιολόγηση όλων των άλλων με βάση αυτή την ομάδα". Ως εκ τούτου, "έθνος" σε αυτή την περίπτωση, δεν είναι μόνο η πατρίδα, αλλά μπορεί να εκληφθεί ως τέτοιο οτιδήποτε συσπειρώνει άτομα αλληλέγγυα μεταξύ τους (έσω-ομάδα) σε αντιδιαστολή με τους "άλλους", τους "αντίπαλους" (έξω-ομάδα).
Εθνοκεντρισμός και ευρωκεντρισμός
Το κούρεμα των κυπριακών καταθέσεων, αναμφίβολα υπήρξε μία ιστορική απόφαση, και ο λόγος γύρω από τον οποίο αναδύθηκε εκ νέου ο δημόσιος διάλογος γύρω από το ζήτημα της ευρωπαϊκής ταυτότητας και κατά πόσο πρέπει ή δεν πρέπει να θέτει σε δεύτερη μοίρα την εθνική.
Τόσο η Καθημερινή όσο και η Σημερινή, εξετάζουν το ζήτημα με βάση τον εθνοκεντρισμό. Η οπτική τους δηλαδή επικεντρώνεται γύρω από το συμφέρον και τα κριτήρια της έσω-ομάδας που υποστηρίζουν. Πιο συγκεκριμένα, και οι δύο εφημερίδες υιοθετούν τη ρητορική της ευρωταυτότητας, θεωρώντας ότι η απόφαση που έλαβε η ΕΕ ήταν το καλύτερο που θα μπορούσε να κάνει, αποδίδοντας ευθύνες για την εξέλιξη των πραγμάτων στο πολιτικό και τραπεζικό σύστημα της χώρας και τις δικές της επιλογές. Το "έθνος" τους είναι η Ευρώπη, συνεπώς ο εθνοκεντρισμός τους ταυτίζεται με τον ευρωκεντρισμό.
Δομώντας το δίπολο
Ένας τρόπος βάσει του οποίου δομείται στη δημοσιογραφία το δίπολο "εμείς" και οι "άλλοι" είναι μέσω της πολωμένης επικοινωνίας. Σύμφωνα με το συγκεκριμένο μοτίβο, είναι η έσω-ομάδα που έχει πάντα δίκαιο, την ώρα που η έξω-ομάδα κατηγορείται για ό,τι κακό συμβαίνει, με αποτέλεσμα, κάποιες φορές να δημιουργείται ακόμα και η δαιμονοποίησή της.
Προκειμένου να παρουσιαστεί η αντιπαράθεση ανάμεσα στις δύο ομάδες, τόσο η Καθημερινή όσο και η Σημερινή, κάνουν χρήση στερεοτύπων. Με τον όρο στερεότυπα, εννοείται ένα προκατασκευασμένο σχήμα αντίληψης ή σκέψης που παρεμβάλλεται ανάμεσα στην πραγματικότητα και στην αντίληψη που σχηματίζουμε για αυτήν προκαλώντας απλοποιήσεις γενικεύσεις και διαστρεβλώσεις και παράγοντας ανορθολογικές κρίσεις.
Τα στερεότυπα δημιουργούν προκατάληψη, η οποία ορίζεται ως μία λανθασμένη και δύσκολη ως προς το να καμφθεί γενίκευση και με τη σειρά της η προκατάληψη οδηγεί στη διάκριση είτε ανάμεσα στα άτομα είτε στις ομάδες, ενισχύοντας παράλληλα την τάση του εθνοκεντρισμού. Όταν η πραγματικότητα αναλύεται υπό το πρίσμα του εθνοκεντρισμού, τότε η αιτιότητα για την εκάστοτε παθογένεια (γιατί συνέβη κάτι δηλαδή και ποιος το προκάλεσε) αποδίδεται στην έξω-ομάδα: φταίνε πάντα οι άλλοι.
Ένα βασικό στερεότυπο το οποίο προβάλλεται στην υπό εξέταση περίπτωση είναι η "οικονομία-καζίνο" της Κύπρου που τη διακρίνει από όλες τις άλλες χώρες της Ευρώπης. Τούτο με πιο απλά λόγια σημαίνει ότι η χώρα τα έκανε όλα λάθος, τα είχε πάντα όλα λάθος, καθώς ούτε λίγο ούτε πολύ λειτουργούσε με ένα παράνομο τραπεζικό και οικονομικό σύστημα μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, στην οποία πάντως βρίσκεται και το Λουξεμβούργο, και η Μάλτα, και άλλες χώρες δηλαδή με το ίδιο ακριβώς σύστημα. Εξ ου και το στερεότυπο εναντίον της Κύπρου.
Σύμφωνα με το σκεπτικό της απόφασης, το οποίο επιδοκιμάζεται από τα δύο ΜΜΕ, η Κύπρος πλήρωσε ακριβώς αυτό το τραπεζικό σύστημα το οποίο υπάρχει όμως και σε άλλες χώρες. Γιατί το πλήρωσε μόνο εκείνη; Γιατί τώρα; Γιατί όταν εντάχθηκε στην ΕΕ η Κύπρος το 2008, οι Βρυξέλλες έλεγαν ότι η κυπριακή οικονομία θα είναι προστατευμένη από τη χρηματοπιστωτική κρίση; Δεν ήταν η οικονομία της "καζίνο" τότε; Τα ερωτήματα αυτά δεν απαντώνται στις εφημερίδες που έχουν επιλεγεί.
Παρατηρείται δηλαδή μια μεροληψία διά της σκόπιμης παραλείψεως. Και κρίνεται ως σκόπιμη η παράλειψη διότι και τα δύο μέσα, διαθέτουν έμπειρους δημοσιογράφους με μια πολύχρονη πορεία στον χώρο της δημοσιογραφίας. Είναι αδύνατον να μην γνωρίζουν ποιο είναι το καθεστώς του τραπεζικού συστήματος του Λουξεμβούργου, της χώρας καταγωγής δηλαδή του πρώην προέδρου του Eurogroup, Ζαν Κλοντ Γιούνκερ.
Κατά συνέπεια, και οι δύο εφημερίδες διαμόρφωσαν την κατασκευή και παρουσίαση των ειδήσεών τους πάνω στην οπτική του εθνοκεντρισμού, εν προκειμένω στην ευρωπαϊκή ταυτότητα. Δεν έκριναν δηλαδή με βάση τα γεγονότα στο σύνολό τους, κάτι που θα μπορούσε να σημαίνει και χειραγώγηση της κοινής γνώμης.
Ο εθνοκεντρισμός στις δύο εφημερίδες
Η Καθημερινή
Στο πρώτο της φύλλο, μία ημέρα πριν την ανακοίνωση του κουρέματος, με τίτλο "Απαιτούμε", και μετά από μία έντονη εβδομάδα διαπραγματεύσεων, η εφημερίδα κάνοντας άμεσες και ευθείες αναφορές στην "ανεπάρκεια του πολιτικού προσωπικού του τόπου", αποδίδει τα αίτια της παθογένειας στην έξω-ομάδα. Συγκεκριμένα αναφέρει, ότι "οι πολιτικοί σοβαρών χωρών", όπως η "σκληροτράχηλη Μέρκελ", πολιτεύονται ουσιαστικά πιο σοβαρά, σε αντίθεση με τους δικούς μας, τους "ευκολόπιστους ως και αφελείς [πολιτικούς] που αφήνονται σε συναισθηματικές εξάρσεις, και συχνά απροπαράσκευοι, χωρίς συμβούλους [...] σπεύδουν ανέτοιμοι και άνευ εναλλακτικών σχεδίων στο τραπέζι της διαπραγμάτευσης".
Οι όροι της κυριαρχίας, της ευρωπαϊκής έναντι της κυπριακής, στην έκδοση της επόμενης εβδομάδας, μετατρέπονται σε όρους φόβου και ελπίδας. Ειδικότερα, η εφημερίδα, στο κύριο άρθρο της με τίτλο "Το πηδάλιο" ζητάει να υπάρξει ουσιαστική ηγεσία που "θα ξέρει τι κάνει", και θα μπορέσει να διαχειριστεί τον "Γολγοθά" που ξεκίνησε για την Κύπρο, μετά από την "αποτυχία" της διαπραγμάτευσης. Σε αυτό το σημείο, η προσωποποίηση με το Θείο Δράμα, παραπέμπει σε ένα μελοδραματικό πλαίσιο περιγραφής και τοποθέτησης της πραγματικότητας που δίνει μεγαλύτερη έμφαση στις ευθύνες της κυπριακής πλευράς.
Στην ίδια σελίδα, το πρώτο θέμα της εφημερίδας, αναφέρει ότι "ισχυροί επιχειρηματίες ποντάρουν στην έξοδο από την Ευρωζώνη ως μία ιδανική ευκαιρία για κέρδος την ώρα που η οικονομία διολισθαίνει". Ο αρθρογράφος υπονοεί ότι ενδεχόμενη αποσύνδεση του νησιού από την Ευρώπη δεν θα είναι τίποτα λιγότερο από το χειρότερο σενάριο για την οικονομία του και τη συνολικότερη προοπτική του, προσθέτοντας το απόσπασμα από τη συνέντευξη του αναπληρωτή προέδρου του ΔΗΣΥ, με το οποίο "έστειλε μήνυμα στους εταίρους" ότι "η Κύπρος πρέπει να παραμείνει στην ΕΕ".
Η Σημερινή
Στο βασικό της άρθρο η εφημερίδα με τίτλο "Μπορούμε αν το θέλουμε", την επομένη της ανακοίνωσης του κουρέματος, εκφράζει την πεποίθηση ότι "για το κατάντημά μας ευθύνονται τραπεζίτες και τράπεζες, πολιτικοί και κυβερνήσεις, κόμματα και άλλοι κρατικοί, πολιτειακοί, συνδικαλιστικοί και εργοδοτικοί αξιωματούχοι". Και προσθέτει: "Η Τρόικα δεν ήρθε μόνη της. Εμείς την καλέσαμε, επειδή φτάσαμε στο χείλος της χρεοκοπίας". Για την εφημερίδα είναι σαφές, ότι όλοι είχαν προειδοποιήσει ότι το τραπεζικό σύστημα έπρεπε να αλλάξει, αλλά η Κύπρος δεν έδωσε την πρέπουσα σημασία. Και είναι η αποκλειστική υπεύθυνη για το ό,τι συνέβη.
Στις 30 Μαρτίου, η εφημερίδα αναδημοσιεύει το άρθρο γνώμης του Γιάννη Πρετεντέρη από Τα Νέα της προηγούμενης ημέρας. Ο γνωστός δημοσιογράφος αναφέρει πως ουσιαστικά χωρίς μνημόνιο ευρώ δεν υπάρχει, καθώς όποιος θέλει να παραμείνει στην Ευρώπη οφείλει να εκπληρώνει και μία σειρά από υποχρεώσεις. Τονίζει πως το να θέλει κάποιος να γίνει κάτι διαφορετικό (για παράδειγμα καταγγελία του μνημονίου με ταυτόχρονη όμως παραμονή στην ΕΕ), συνιστά "καλαμπούρι" και οδηγεί στην καταστροφή, όπως δίδαξε ο δρόμος των Κυπρίων. Σε αυτό το πλαίσιο, ο κ. Πρετεντέρης υπονοεί ότι όποιος πιστεύει ότι μπορεί να ακολουθήσει έναν δρόμο διαφορετικό από εκείνον που ορίζει η ΕΕ, πιστεύει σε "νεράιδες", δηλαδή σε "παραμύθια".
Συμπεράσματα
Το αν οι δύο συγκεκριμένες εφημερίδες έχουν δίκαιο στη στάση που τήρησαν, είναι ένα ζητούμενο. Δίνεται πάντως η εντύπωση ότι μία ευρωσκεπτικιστική στάση και τάση και μία γενικότερη επιφύλαξη απέναντι στις αποφάσεις των Βρυξελλών ισοδυναμεί με ανευθυνότητα.
Αν ισχύει ότι όλα τα άτομα είναι εθνοκεντρικά, ότι όλοι έχουν τον δικό τους πυρήνα αξιών και κριτηρίων βάσει των οποίων προσδιορίζουν και κρίνουν εαυτούς και αλλήλους, τότε το ίδιο θα πρέπει να ισχύει και για τα ΜΜΕ. Οι εφημερίδες, αποτελούνται από ανθρώπους που έχουν διαφόρων ειδών συμφέροντα, και πολλαπλές ταυτότητες, τα οποία υπαγορεύουν και τη "γραμμή" που θα ακολουθούν.
Το ποια ακριβώς συμφέροντα εξυπηρετούνται από τη συγκεκριμένη παρουσίαση της πραγματικότητας στο κούρεμα των καταθέσεων της Κύπρου, σε μια απόφαση που έπληξε έναν βασικό, αν όχι τον βασικότερο πυλώνα της οικονομίας της, και αν η εξυπηρέτησή τους αυτή αποβαίνει εις βάρος άλλων, και ποιων, είναι διαφορετικό θέμα προς περαιτέρω διερεύνηση.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Allport, GW. (1954). The Nature of Prejudice. Reading, MA: Addison-Wesley.
Απαιτούμε. (2014, Μάρτιος 24). Καθημερινή. Ανακτήθηκε από: http://pdf.kathimerini.com.cy/issues/20130324.pdf
Arnett, R. C. (1986). Communication and community: Implications of Martin Buber's dialogue. SIU Press.
Βασιλείου Θ.Α., Σταματάκης Ν. (1992). Λεξικό των Επιστημών του Ανθρώπου, Αθήνα. Εκδ.Gutenberg.
Αντωνιάδου, Χ. (2014, Μάρτιος 25). Μια κουκίδα στον ωκεανό. Η Σημερινή. Ανακτήθηκε από: http://www.sigmalive.com/files/filefield/9/5/4/Simerini25032013.pdf
Baumeister, R. F., & Finkel, E. J. (Eds.). (2010). Advanced social psychology: The state of the science. Oxford University Press.
Βρύζας, Κ. (2003). Παγκόσμια Επικοινωνία και Πολιτιστικές Ταυτότητες. Αθήνα: Εκδ. Gutenberg
Fiske, S. T. (2000). Stereotyping, prejudice, and discrimination at the seam between the centuries: Evolution, culture, mind, and brain. European Journal of Social Psychology, 30(3), 299-322.
Περσιανής, Μ. (2014, Μάρτιος 31). Μπλοκ συμφερόντων πιέζει για τη λίρα. Καθημερινή. Ανακτήθηκε από: http://pdf.kathimerini.com.cy/issues/20130331.pdf
Σαμαράς Αθ.Ν. (2002). Περί Αντικειμενικότητας και Αμεροληψίας στις Ειδήσεις. Παρεμβολές (περιοδική έκδοση ΙΑΑ). Τεύχος 25 (σελ.1-11)
Sumner, W. G. (1906). Folkways. New York. Ginn.
Το πηδάλιο. (2014, Μάρτιος 31). Καθημερινή. Ανακτήθηκε από: http://pdf.kathimerini.com.cy/issues/20130331.pdf
Trichet, J.C. The successful entry of Cyprus into the euro area. (2008, January 18). Speech by Mr Jean-Claude Trichet, President of the European Central Bank, at the Conference “Welcoming Cyprus to the euro area”. Nicosia. Retrieved from: http://www.bis.org/review/r080122a.pdf
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου